Darowizna a zachowek – co warto wiedzieć w praktyce

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego mającą na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem udziału w majątku. Funkcja ta nie ogranicza się wyłącznie do sytuacji, w której spadkodawca sporządził testament. W przypadku braku testamentu dziedziczenie odbywa się na zasadach ustawowych, a uprawnieni do zachowku automatycznie uzyskują korzyść odpowiadającą ich ustawowemu udziałowi. Problem pojawia się wówczas, gdy spadkodawca przed śmiercią dokonał darowizn na rzecz osób trzecich lub członków rodziny nieuprawnionych do zachowku, wyczerpując w ten sposób spadek. W takich przypadkach uprawnieni mogą dochodzić roszczenia o uzupełnienie zachowku w postaci świadczenia pieniężnego. Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego zachowek wynosi połowę udziału spadkowego przypadającego przy dziedziczeniu ustawowym, a w przypadku małoletnich lub osób trwale niezdolnych do pracy dwie trzecie.

Uprawnionymi do zachowku są osoby, które w przypadku dziedziczenia ustawowego miałyby prawo do udziału w spadku. Przepis art. 991 § 1 k.c. wymienia zstępnych spadkodawcy, jego małżonka oraz rodziców, którzy byliby powołani do dziedziczenia z ustawy. Oznacza to, że dzieci, wnuki, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, jeżeli dziedziczą ustawowo, mają prawo do zachowku niezależnie od tego, czy spadkodawca sporządził testament. Prawo to przysługuje także w sytuacji, gdy uprawniony do zachowku otrzymał już częściową korzyść majątkową od spadkodawcy, np. w formie darowizny lub zapisu, lecz jej wartość jest niższa od należnego zachowku. Wówczas uprawniony może żądać uzupełnienia świadczenia w zakresie nieosiągniętym przez wcześniejsze przysporzenie.

zachowek2

Ustalenie wysokości zachowku wymaga określenia udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego, a następnie ustalenia tzw. substratu zachowku. Substrat zachowku obejmuje wartość aktywów spadkowych powiększoną o darowizny podlegające doliczeniu do spadku. Darowizny uwzględnia się bez względu na to, czy były dokonane na rzecz osób uprawnionych do zachowku, czy osób trzecich, przy czym przepisy przewidują wyjątki od doliczania darowizn drobnych, zwyczajowo przyjętych lub dokonanych na rzecz osób nieuprawnionych przed upływem dziesięciu lat od otwarcia spadku. W sytuacji, gdy spadkodawca poprzez darowizny wyczerpał cały majątek, uprawniony do zachowku może dochodzić roszczenia wobec obdarowanego, przy czym odpowiedzialność obdarowanego ogranicza się do wartości wzbogacenia uzyskanego w wyniku darowizny. Ocena wzbogacenia powinna uwzględniać stan majątku obdarowanego w chwili zgłoszenia roszczenia w porównaniu z hipotetycznym stanem, który istniałby, gdyby do darowizny nie doszło, przy czym utrata lub zużycie darowizny nie zwalnia z obowiązku jej uzupełnienia, jeśli obdarowany wiedział o możliwym roszczeniu.

Zasadniczo obowiązek zapłaty zachowku nie może być wyłączony ani ograniczony przez sprzeciw wobec woli spadkodawcy, chyba że występują przesłanki wydziedziczenia lub szczególnego naruszenia zasad współżycia społecznego wobec spadkodawcy. Przepisy kodeksu cywilnego oraz orzecznictwo podkreślają, że uprawniony do zachowku może dochodzić roszczenia niezależnie od tego, czy sam jest spadkobiercą, czy też nie otrzymał darowizny bezpośrednio od spadkodawcy.

Instytucja zachowku realizuje obowiązki moralne spadkodawcy wobec najbliższych, zapewniając im minimalny udział w majątku i możliwość dochodzenia roszczenia w sytuacji, gdy spadkodawca uprzednio rozporządził majątkiem w sposób, który potencjalnie pozbawia ich korzyści. Dzięki temu prawo spadkowe równoważy swobodę rozrządzeń majątkiem spadkodawcy z obowiązkiem ochrony interesów osób najbliższych, a zachowek staje się narzędziem zapewniającym minimalne zabezpieczenie materialne uprawnionych członków rodziny.